Muziek draagt bij aan een betere breinfunctie van ouderen met Alzheimer. Verpleeghuizen zouden daarom meer muziektherapie, music based interventies en gepersonaliseerde muziekprojecten zoals dat van Music & Memory in hun zorgaanbod moeten opnemen, stelt Artur Jaschke, onderzoeker music based therapy en interventies in de gezondheidszorg bij ArtEZ University of the Arts in Enschede en de afdeling Klinische Neuropsychologie van de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam.
Artur Jaschke denkt nog regelmatig aan die oude vrouw met ernstige dementie. In een collegezaal vol studenten speelde ze op haar piano alles van de 19e eeuwse componist Robert Schumann, alsof er niets met haar aan de hand was. ‘Dat was indrukwekkend, ze kon zelfs improviseren. Ze nam het hele college van me over. Maar zodra ze stopte met spelen, viel ze volledig terug in haar toestand van geestelijke afwezigheid. Dan was ze weer ver weg van de dagelijkse realiteit.’
Het is een van de vele voorbeelden van ouderen met Alzheimer die, zodra ze muziek luisteren of spelen, plotseling lijken te veranderen in ‘gezonde’ ouderen. Ja, de invloed van muziek op het brein is groot, weet Jaschke. Hij onderscheidt daarbij vier verschillende stadia van muzikale interactie. ‘Zoals wij hier zitten,’ vertelt hij, in een Amsterdamse coffeebar met dreinende muzak op de achtergrond, ‘luisteren we passief naar muziek. Ik was me er eerst niet van bewust, maar nu ik het hoor, blijft het hangen. Zodra je het nummer herkent, ga je actief luisteren, bijvoorbeeld met de koptelefoon op. Dat is wat Music & Memory doet: met koptelefoon en iPod, ‘dwing’ je de oudere met Alzheimer als het ware om bewust naar zijn favoriete muziek te luisteren. Door die actieve stimulatie, worden hersenstructuren actief.’
Internetserver
Dat laatste wordt nog sterker wanneer je zelf muziek gaat spelen. ‘Er worden dan motorische en hogere cognitieve functies in het brein geactiveerd. Welke noten moet ik spelen, wat doe ik als ik met anderen samen speel, hoe verloopt de sociale interactie, om dat allemaal uit te zoeken is activering van hogere cognitieve en motorische functies noodzakelijk. Het brein doet er dan een schepje bovenop. Improvisatie vormt tenslotte het vierde stadium. Improviserend ben je naked in the dark. Je geheugen, je emoties, je cognities, je beslisvaardigheden, alles in het brein wordt aangesproken om te kunnen improviseren.’
Naarmate je kortom de verschillende stadia van muzikale interactie doorloopt, worden steeds meer delen van het brein actief, concludeert Jaschke. ‘Het brein activeert steeds meer neurologische netwerken. Je kunt het vergelijken met een internetserver. Elke server heeft zijn eigen kabels en verbindingen. Dat gaat lang goed, totdat de capaciteit van de afzonderlijke servers niet meer toereikend is om alle informatie te verwerken. Het is dan handig om te gaan samenwerken. Je hebt dan in één klap een groter netwerk, snellere verbindingen, sneller internet. Zo verloopt het ook in het brein. Steeds meer neurologische netwerken werken samen, om de alsmaar complexere opdrachten te kunnen blijven uitvoeren.’
Soundtrack van je leven
Jaschke, die zelf ooit afstudeerde op contrabas en drums aan het Dartington College of Art en de Royal Academy in Londen, en nog steeds in een jazz- en funkband speelt, doet veel onderzoek naar de invloed van muziek op de neurologische en cognitieve structuren in het brein, ook bij ouderen met Alzheimer. De wetenschappelijke kennis hierover is de afgelopen jaren enorm toegenomen, stelt hij. ‘Zo heeft recent onderzoek prachtig aangetoond dat als je gepersonaliseerde muziek aanbiedt aan ouderen met Alzheimer, er netwerken in het brein actief worden die niet geactiveerd worden als je hen andere dagbestedingen zou aanbieden. Denk aan spelletjes doen of woordpuzzeltjes. Vergeleken daarmee is muziek van toegevoegde waarde.’
Door muziek te luisteren, kunnen ouderen bovendien terugkeren naar herinneringen van vroeger. ‘Dat komt door de activering van dat gigantische neurologische netwerk. Bij Alzheimer zijn sommige van deze netwerken beschadigd, maar muziek weet als het ware een bypass te leggen, en deze netwerken alsnog te activeren. Ouderen met Alzheimer hebben daarom vaak herinneringen bij het beluisteren van een muziekstuk. Bijvoorbeeld aan de avond dat ze hun partner voor het eerst ontmoetten, of die eerste keer dat ze op vakantie gingen. De impactvolle momenten van ieders leven hebben meestal een soundtrack. Bij ouderen met dementie is dat niet anders.’
Deprived environment
Muziek brengt de oudere met Alzheimer daarmee terug in het hier en nu, zoals die oude vrouw zichzelf terugvond toen ze achter de vleugel Robert Schumann speelde. ‘Ze beginnen dan te vertellen over hun verleden, over hun leven, over die keer dat ze met hun geliefde aan het dansen waren, toen dat muziekje speelde.’
Die terugkeer in het hier en nu, al is het maar vijf of tien minuten, betekent een sterke verbetering van de kwaliteit van leven van de oudere, benadrukt Jaschke. ‘Het betekent dat ze even weer verbonden zijn met waar ze zijn. Als je Alzheimer hebt, verlies je het contact met je omgeving, je bent alles kwijt wat je dierbaar was. Muziek kan dat contact herstellen, al is het soms slechts voor korte duur.’
Jaschke betreurt daarom het geringe aanbod van muziektherapie, music-based interventies en Music & Memory-projecten in de Nederlandse verpleeghuizen. ‘Gelukkig zie ik een paradigmashift. De afgelopen jaren hebben we onze ouderen in verpleeghuizen ondergebracht, en gedacht: ze vermaken zich wel, met koffie drinken, spelletjes en samen zijn. Dat was een vergissing. We moeten blijven werken aan de kwaliteit van leven van deze ouderen.
Detail: “For the love of music”
Bijvoorbeeld door ze te blijven stimuleren. Het brein van een oudere met Alzheimer sterft al af. Alleen door breinstimulatie kunnen we dat proces vertragen. We weten dat ratten die leven in een deprived environment, waarin hen niets wordt aangeboden, de helft korter leven dan ratten die opgroeien in een omgeving met muziek, balletjes, speelgoed. Activering van het brein is nodig, anders gaat het dood.’
Minder angst en agitatie
Gepersonaliseerde muziek kan daarbij helpen, stelt Jaschke. ‘Dit voorjaar is Amerikaans onderzoek gepubliceerd in The Journal of Prevention of Alzheimer’s Disease. Daaruit blijkt dat gepersonaliseerde muziek leidt tot minder angst, minder agitatie, minder gedragsproblemen en een verbeterde breinfunctie bij ouderen met Alzheimer. Voor deze ouderen betekent dat een betere kwaliteit van leven, en daar gaat het om.’
Music & Memory NL bedankt Artur Jaschke voor de medewerking aan dit artikel.
Auteur: Michel van Dijk
(c) Copyright Music & Memory NL, geen reproductie zonder toestemming.
maanden af. En wat een genot dus om niet alleen mensen ‘die iets met muziek hebben’ in de workshop over ‘Muziektherapie bij probleemgedrag’ te zien die we op de nascholing van professionals in de ouderenzorg van GERION, het nascholingsinstituut van de VU gaven, maar vooral mensen die zich wilden informeren over de alternatieven.
een ware ‘tour’ langs gecertificeerde verpleeghuizen. Hun bezoek was voor de betreffende Music & Memory kampioenen ook leerzaam. Op Curaçao heeft het project een vlucht genomen en werken Verpleeghuis Bethesda samen met Music Therapy Curaçao en Curaçao Cares om verpleegkrachten te laten scholen, materialen te vertalen en donaties op de goede plek terecht te laten komen.
Muziek maakt heel veel bij de bewoners los. Ik had nooit gedacht dat het effect zo groot zou zijn. Ee?n bewoner begon te huilen bij het horen van zijn muziek. Een andere bewoonster, die eigenlijk nooit iets zegt, begon mee te zingen. Muziek maakt eigenlijk bij iedereen wel iets los. Mevrouw Van Hal wordt bijvoorbeeld vrolijk van muziek, ontspant en vergeet alles om haar heen.”